واج و هجا و....

واج و هجا و...

اشکان ارشادی هستم از کرمانشاه 

این نوشته از روی دانش شخصی هست و نمی تواند برای مجامع علمی توسط شما کپی پیس شود. بهرصورت خود دانید. 

واج چیست؟ 

واج کوچکترین واحد هر زبان است. هر زبانی با توجه به جنس خودش واجهای متفاوتی دارد و متغییرند. 

خیلی ساده باید بفهمیم که واج بر دو قسم است : 1. صامت 2. مصوت

ساده تر ازین هم باید بدانیم صامت چیست؟ و مصوت چیست؟ 

به هریک از حروف الفبا یک صامت گویند، صامت بدون مصوت تلفظ نمی شود! 

ولی چرا علیرغم داشتن 32 حرف الفبا 23 واج داریم؟ 

جواب روشن است برای فارسی ( نه عربی ) ض ز ظ ذ را یک واج حساب می کنیم و همینطور در مورد س ث ص و.... 

پس 23 واج از حروف الفبایی داریم، ولی مصوتها را فراموش نکنیم چون شش مصوت داریم .

مصوتها بر دو نوع هستند :1 . مصوت کوتاه یعنی  َ ، ُ ، ِ 2. مصوتهای بلند یعنی آ ، ای ، او

جمع واجها یعنی صامت و مصوت روی هم 29 واج می شود. 

نکاتی پیرامون واج را بد نیست بیان کنیم که در نهایت سادگیست و حتی میتوان بیان نکرد ولی کار از محکم کاری عیب نمی کند پس:

اگر خواستیم تقطیع واجی کنیم نیازی به تعیین واج ها داریم و با هجا اشتباه نگیرید. 

یک بیت را تقطیع واجی کنیم 

اصلا تقطیع واجی یعنی چه؟ به قطعه قطعه کردن واج های یک کلمه یا جمله به تفکیک صامت و مصوت تقطیع واجی گویند. 

پس ما باید یک جمله یا کلمه را بر صامت و مصوت تفکیک یعنی جداسازی کنیم.

خوب! این تقطیع واجی در برابر تقطیع هجایی کم ارزشترین هست هرچند که واجها هجاها را به وجود می آورند ولی حقیقت اینکه تقطیع هجایی کلید یادگیری پایه برای وزن شناسی و یادگیری شماست! اگر از این کلید عبور کردید و سپس ارکان شناختید پس تبریک که یادگیری بحور کاری بسیار ساده باشد. 

خوب چند بیت تقطیع واجی کنیم : 

شعری از مولوی جلاالدین بلخی یا رومی را انتخاب می کنم.

بَند بُگسَل ، باش آزاد ای پسر 

چند باشی بند سیم و بند زر ؟

خوب مصرع اول: ب / َ / ن / د / ب / ُ / گ / س / َ / ل ب / ا / ش / آ / ز / ا / د / ا / ِ / ی / پ / س / َ / ر

خوب حالا بیت دوم: چ / َ / ن / د / ب / ا / ش / ی / ب / َ / ن / د / ِ / س / ی م / ُ / ب / َ / ن / د / ِ / ز / َ / ر

 

توجه کنید که های آخر کلمه ای مثل خانه مصوت است. 

توجه کنید واو در حروفی مثل خواهر نوشته می شود ولی بحساب نمی آید پس خواهر می شود: خاهَر 

برخی کلمات دو تلفظی هستند این را خوب توجه کنید. مهربان با رای ساکن و مهرَبان

خوب این هم نمونه ای از تقطیع واجی 

خودتان ابیاتی را تمرین کنید.

 

هجا 

هجا همان بخش است، یک کلمه را بخش کنید آنگاه می فهمید که این کلمه بر چند بخش(هجا) است. به آن سیلاب هم گویند و صورت آوایی است که سلسله گفتار را می سازد. برای درک بهتر وزن و شناخت هجا ابتدا به توضیح واج و بعد تقطیع هجایی فَعولُن و مَفاعیلُن می پردازیم. واج به حرف و مصوتهای زبان به صورت جدا گویند به فرض مثال ما در کلمه فَعولُن این واجها را داریم:

ف/فتحه /ع/و/ل/ضمه/ن. یعنی در این وزن هفت واج داریم که روش تقطیع آن هم به همین صورت است که نوشته شد. در فارسی واجهای ز/ظ/ض/ذ را یک واج حساب می کنند چون نحوه تلفظ آن یک گونه است ولی در عربی هر کدام یک واج حساب می شود. معهذا در فارسی شش مصوت و بیست وسه واج داریم که در عربی این حساب متفاوت است.

هجا به هر ضربه از هوای ریه که تولید صوت کند هجا گویند. 

هجا سه گونه ساخته می شود : 

1.صامت+مصوت مثال : ب + َ که می شود بَ ، با ، بی ، بو تَ ، اَ و... ( هجای کوتاه)

2.صامت + مصوت+صامت: گ+ ُ + ل می شود : گُل ، گِل ، آب ، رود ، بود و... ( هجای بلند)

3.صامت+ مصوت+ صامت + صامت مثل : عِشق ، گوشت ، ریخت ، جَنگ ، جُنگ ، چَنگ و... ( هجای کشیده)

 

سوال از مخاطب

بعقیده شما ، یک کودک هنگامی که دهان باز می کند چه می گوید؟ آیا هجایی ساده بر زبان می آورد یا کلمه؟

جواب: تا آنجا که من می دانم کودک ابتدا هجا بر زبان می آورد. بطور مثال: اَ اَ ، اَدَ و ...

اینها هجا هستند و کلمه و لفظ نیستن و اگر کلمه باشند در عربی به آن مُهمَل گویند یعنی کلمه ای مهمل است که بی معنی باشد.

اگر خیلی در زبانشناسی ریز شویم خواهیم دریافت که کودک از زمان نوزادی در صدای گریه خود از مصوت اَ ، اِ ، اُ استفاده می کند.

( کتابی در این موضوعات می نویسم پس اگر مایل بودید آنرا بخوانید.)

 

التقای ساکنین 

به آمدن دو ساکن در کنار هم التقای ساکنین گویند. توجه کنید: عشق ، حال تفکیک واجی آن به ما نشان می دهد التقای ساکنین در کجا آمده است : ع / ِ / شْ قْ

توجه کردید که دو واج ش و ق دارای سکون هستند و چون کنار یکدیگر آمده اند به آن التقای ساکنین گویند. 

نگران تلفظ نباشید چون اکثرا تلفظ آنان از بچگی یادگرفته اید هرچند که برخی واج سکون آخر را از بعضی کلمات در گفتار حذف می کنند و این برای سهولت گفتار است اما به جرائت میتوانم بگویم همه ی ما قدرت حنجره عربی را کم بیش داریم و می توانیم دو ساکن را براحتی در کنار یکدیگر تلفظ کنیم.

این التقای ساکنین که از منحصربفرد بدنهای عربیست اما در دیگران زبانها نیز دیده شده و نمی توان گفت مزیت است یا عیب!

طبق قاعده ی ساخت هجا عِش صامت + مصوت + صامت است ولی در الگوی دوم معنا ندارد پس باید در الگوی ساخت هجای سوم تکمیل شود، حال در الگوی ساخت هجای سوم بعد از آنکه صامت+ مصوت + صامت امد باز بعدی صامت می آید پس صامت ق ساکن اضافه گشته و عِشق تولید کلمه صفتی می شود.

 

در مورد حذف یک ساکن از گفتار روزمره در کلمات دارای التقای ساکنین

استادی داشتم که هر موقع در پای تخته می نوشت ، بر می گشت و با آن نگاه طناز و لهجه ی بسیار جالبش می گفت : دُرُس شد؟ ( توجه کنید صحیح آن درست شد؟ می باشد! ولی یکی از حروف ساکن از زبان گفتار زبانش حذف می شد و بجای درست شد می گفت: دُرُس شد؟ و اینکه من نیز در جوابش دو چشم و ابرو بالا می انداختم به گونه ای بله آقا کارت درسته! البته بعدا نکردم گفتم شاید بدش آمده باشد، ولی یکروز که دیر رسیدم به واحد درسی ، از بچه ها شنیدم که استاد گفته این ارشادی دیگه همراهی نمی کنه!؟ قبلا خیلی خوب همراهی می کرد و الان معلوم نیست که ذهنش کجا رفته؟ انگار اینجا نیست! و حتی گفته بود این اشکان ارشادی با آن حافظه قوی اش مبادا ذهنش مرده باشد؟ از بچه ها پرسیدم منظور استاد از اینکه گفته مبادا ذهنش مرده باشد چه بوده؟ گفتند: ما همین پرسیدم ولی با سوال جوابمان داد. در ادامه گفتند که گفته اصلا شبیه آن دانشجوی قبل نیست چیزی اگه شده شماها جویا بشوید. گفتم : به ایشان می گفتید که هیچ نشده و اگر هم شده باشه چه سود! کسی درین دنیا کمک کسی نمی کند مگر معجزه و ... یکدفعه بحث زیاد شد و با باز زدن پشت دست راستم بر کف دستم آنهم چند بار گفتم: بگذریم و تمامش کنید. آنموقع جوان تنومندی بودم و صدای دستم در سالن پیچید و با خلوت پاشیدگی! چهره ای استاد گروه اخلاق نزدیک شد و پرسید: کسی را زدی؟ کشیدی بر صورت چه کسی؟ اولش نفهمیدم چه گفت و بعد گفتم : نه آقا ، این حقیر را چه به زدن! و جالب آنکه ایشان هم گفت: برنامه دُرُس شده برو سر واحدات! 

واج اول هر هجا صامت است. و واج دوم حتما مصوت است. 

هر هجا بیشتر از یک مصوت ندارد.

 

حال تقطیع هجایی  

تقطیع هجایی به بخش کردن کلمات گویند که هجاها را با توجه به کمیت و کیفیت ( کوتاه ، بلند ، کشیده ) جدا می کنیم.

به دو روش می توانیم تقطیع کنیم :

1.نوشتن و سپس در نظر گرفتن و بکار بردن سه حالت ساخت هجا 

ولی این مورد سخت است و احتمالا شما دست روی دست می گذارید پس سوال زیر را بخوانید و کمی در جوابش تامل کنید.

آیا نگرانید؟ آیا احساس می کنید سخت است؟ 

اگر جواب شما بلی است پس الان راهی ساده را جلوی پایتان می گذارم تا به راحتی تقطیع هجایی کنید. یادتان می آید در مدرسه آموختیم کلمات را بخش کنیم و بگوییم مثلا اشکان دو بخش است یا ارشادی سه بخش است یا کرمانشاه هم سه بخش است. پس بخش کردن را بلدید ولی تشخیص نوع هجا می ماند، که اینهم کاری ندارد و با نگاهی بر ساخت الگوهای سه گانه ساخت هجا خواهید دریافت. به همین سادگی!

تقطیع ابیاتی را انجام می دهیم ولی باید نکاتی را در نظر بگیریم 

اول آنکه خط ما خط عروض است و به مانند ابجد بدون مصوتها نوشته می شود. اینکه خط عروضی مشکل دارد را خیلی ها گفته اند و خیلی ها از دوره پهلوی حتی فتوی بر تغییر خط دادند و برخی هم هنوز بر این طبل پوسیده می کوبند. بی اغراق من خط عروضی را بدون هیچ مشکلی می بینم و نیازی به تغییر خط نمی بینم که البته این تنها نظر ما هست. چون تمامی خط ها در نهایت دارای نواقص هستند.

بیت با ارتباط مضمونی را به جملات بالا تقطیع هجا می کنیم:

هرچه کنی به خود کنی گر همه نیک و بد کنی 

هَرچِ کُ نی بِ خُد کُ نی گَر هَ مِ نی کُ بَد کُ نی 

هَر / چِ / کُ / نی / بِ / خُد / کُ / نی 

                            گَر / هَ / مِ / نی / کُ / بَد / کُ / نی 

خوب توجه کردید که ابتدا ما خط عروض را نوشتیم و سپس صورت ملفوظ آنرا نوشتیم و سوم تقطیع کردیم.

نکات : درست خواندن شعر خیلی در تقطیع درست کمک می کند. صورت ملفوظ شرطست ولی در صورت ملفوظ افراط نکنید بارها دیدیده ام دیگر از ملفوظ خراسانی به ملفوظ تهرونی رسیده اند و این اشتباه مطلق است و مطمئنا اشتباه تمام.

بنده خدایی شنیده بود صورت ملفظ ولی دیگر اشتباه او این بود ( خودتان را) را ( بصورت ملفوظ تهرونی خودِتونُ نوشته بود و تقطیع میکرد، این اشتباه است!)

همچنین همین اشتباه را در جایی دیگر دیدم ولی از لحاظ تقطیع مشکل ایجاد نکرد ولی کلهم غلط است و اجتناب کنید.( بنده ی خدا عدد هفده را بصورت ملفوظ هیوده نوشته بود و تقطیع میکرد ، در تقطیع گرچه بازهم اشکال هجای بلند بجای هجای کوتاه پیش آمد ولی باز میشد چشم پوشی کرد ولی این صورت تلفظی با آن صورت تلفظی که ما گوییم بسیار فرق دارد.)

توجه کنید: بفرض مثال : سر از بند ضحاک بیرون کنیم. خوب توجه کنید سر ازبند، بجای سر از می خوانیم سَرَز بندِ ضَحاک بیرون کنیم. 

مورد مورد مثال خود باید جداگانه بحث شود و و در نهایت ببینیم الف یا الف همزه را در چه شرایطی می توان حذف کرد.

مثال: یک امروز ، می توانیم الف را در خواندن ملفوظی حذف کنیم و می شود: یِکِمروز ، پس اینجا میشود.

در مورد ، من اگر

برخی من اگر را بصورت مَنَگر تقطیع می کنند ولی بعقیده اینجانب چون معنا را عوض می کند اشتباه مطلق است چون منگر یعنی نگاه نکن. 

ویا ( در این ) را دَرین تلفظ می کنیم و ...

تشدید را دو دوتا حساب می کنیم مثل: نجّار که  می شود نَج / جار 

توجه مهم : هرچه به نون ختم شد هجای بلند است چون واج قبلی در حقیقت مصوت است مثل: بین ، دین ، ران ، بان ، دان ، خون ، پس اینها همه هجای بلند هستند نه کشیده!(توجه مبذول کنید که این در عربی قاعده دارد و اکنون من برای آنکه از عروض پرت نشوید از توضیح آن خودداری می کنم و انشاااله صرف و نحوی نوشتم آن را مطالعه بفرمایید، البته سعی می کنم این عروض را بیشتر از دو کتابچه ادامه دهم.

اختیارات شاعری هم داریم مثل پذیرش دو هجای کوتاه در کنار هم در حکم بلند ، و پذیرش آن تلفظی که خودش مایل است. مثل مهر بان  با مهرَ بان 

یکی از بهترین تقاطیع هجایی تقطیع خود ارکان عروضی است که متاسفانه اصلا تدریس نمی شود. 

یک نکته ی طلایی بیاد آوردم و آن اینکه هجای پایانی هر مصرع چه کوتاه باشد! چه بلند! چه کشیده! در همه موارد شاعر فارسی یا کسی که از عروض فارسی استفاده می کند ( مثلا عماد نسیمی در اشعار ترکی بر طبق عروض فارسی پیش رفته که همین کار کرده ) هجای پایانی را بلند محسوب می کند. مثلا فرض کنید فتنه قافیه گشته و حال تقطیعش می کنیم: فِت / نِ و در اصول اولیه می شود یک هجای بلند + یک هجای کوتاه ولی این نمی شود! چون گفتیم که تمامی هجاهای آخر مصرع ها همه بلند محسوب می شوند و فتنه در قافیه می شود: هجای بلند+ هجای بلند 

خوب یادآوری 

خوب ! همین خوب را تقطیع واجی و سپس هجایی کنید.

تقطیع واجی: خ / ُ / ب 

تقطیع هجایی: خُب ، یک هجای بلند است یعنی صامت+مصومت +صامت یعنی : خ+ ُ +ب

این بیت را اول تقطیع واجی کنید و سپس تقطیع هجایی

از عطار 

گر جام جهان نما می جویی تو؟  در صندوقی نهاده در سینه ی توست!

تقطیع واجی: گ / َ / ر / ج / ا / م / ِ / ج / َ / ه / ا / ن / ن / َ / م / ا / م / ی / ج/ و /ی/ی/ت/ ُ

د / َ / ر / ص / َ / ن / د / ُ / ق / ی / ن / َ / ه / ا / د / ِ / د / َ / ر / س / ی / ن / ِ / ی / ِ / ت/ ُ / س / ت 

تقطیع هجایی : 

گَر جامِ جَهان نَما می جویی تُ  / دَر صَندوقی نَهادِ دَر سینِ یِ تُست

حا تقطیع هجایی :  گر / جا / مِ / جَ / هان / نَ / ما / می / جو / یی / تُ

در / صَن / دُ / قی / نَ / ها / دِ / در / سی / نِ / یِ / تُست

 

نکته : فعلا برای تشخیص وزن زوده و همچنین تشخیص وزن کار ساده ای نیست پس بیشتر بر روی سرایش تمرکز کنید و یادگیری قِلق کار. تشخیص وزن کار بسیار سختیست. 

 

ذکر نکاتی در مورد هجا 

هر هجا حداقل دو واج را دارد و حداکثر چهار واج دارد.